Ուրախանալն արվեստ է, ծիծաղելը` առավել ևս.... «Փաստ»
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Արամայիս Սահակյանը` մեր սիրելի բանաստեղծը, մեր սիրելի երգիծաբանը, մեր սիրելի Ոզնին արդեն չորս տարի մեզ հետ չէ: Այսօր նա կդառնար 81 տարեկան: Չնայած` ինքը թարս էր կարդում` կասեր 18 տարեկան:
Ներկայացնում ենք մեր վերջին հարցազրույցը նրա հետ:
– Դուք հայտնի եք որպես գրող, հեղինակ եք բանաստեղծական բազմաթիվ ժողովածուների, բայց վերջին շրջանում առավելապես ստեղծագործում եք երգիծանքի ժանրում: Թողե՞լ եք լիրիկան:
– Ոչ մի բան էլ չեմ թողել: Պարզապես ժամանակաշրջանը փոխվեց: Եթե նախկինում բանստեղծական գիրքը հրապարակվում էր 50 հազար տպաքանակով, (իմ գրքերից 7–ը այդ տպաքանակն են ունեցել), վաճառքը տևում էր 50 վայրկյան, ապա այսօր գրքերը տպագրվում են 100 օրինակով կամ ամենաշատը` 500 օրինակով և մնում են գրախանութներում: Ոչ ոք չի կարդում, այդ թվում` չեն կարդում նաև դասականների գրքերը: Այսինքն` սա մի ժամանակ է, երբ պոեզիան այլևս չի հետաքրքրում մարդկանց մեծամասնությանը: Ինձ համար, իհարկե, էլի գրում եմ: Մտածում եմ` իմ մահից հետո կկարդան և զարմանքով կասեն` ո՞նց էս մարդուն մենք չենք ճանաչել…
– Դուք նաև բազում երգերի հեղինակ եք, որոնք մտել են ժողովրդի մեջ և անգամ ընկալվում են արդեն որպես ժողովրդական երգեր: Ներկա երգիչների համար չե՞ք փորձել երգի խոսքեր գրել:
– Ես ընդհանրապես որևէ երգչի համար երգի խոսքեր չեմ գրել: Երգահաններն են իրենց կամքով իմ տողերն ընտրել սեփական երգի համար: Այսօր էլ նույնն է: Մեկ էլ տեսնում եմ` իմ բանաստեղծությունը երգ է դարձել: Շատ երգիչներ էլ պարզապես երգում են «նախկին» երգերիցս:
– Ի՞նչը ձեզ ստիպեց թեքվել դեպի երգիծանքը:
– Ես երբեք չեմ թեքվել, որովհետև երգիծանքը միշտ է հետս եղել` սկսած մանկության տարիներից: Մեր դպրոցում տարածված էին իմ կատակները: Նույնիսկ դպրոցական թեմայով պիեսներ եմ գրել: Իսկ Երևան գալուց հետո, երբ աշխատում էի «Գարուն» ամսագրում, ղեկավարում էի երգիծանքի բաժինը:
Մի դեպք պատմեմ. խմբագիրը` Վարդգես Պետրոսյանը, մեկի վրա զայրացել էր, որ հոդվածում Հայաստանի միայն մի գէս էր նշել, կարծեմ` Երևանգէսը: Ի՞նչ է, էլ ուրիշ գէս չկա՞, շուտ մեկ–երկու գէս էլ ասա,– գոռում ու պահանջում էր լրագրողից: Ավելին` շարունակում էր` եթե ուրիշ գէսեր չթվարկես, աշխատանքից կհեռացնեմ: Այդ մարդը` վախվորած, թե` Տաթևգէս: Էլի թվիր, էլի,– պահանջում էր խմբագիրը: Մարդն ուրիշը չգիտեր, խեղճացավ: Ես էն կողմից շարունակեցի` Վարդգէս: Բոլորն ուշաթափվեցին ծիծաղից, ու գործը փակվեց:
Երգիծական վիպակ էլ ունեմ, որը ժամանակին արժանացավ Լենինյան կոմերիտմիության մրցանակին: Երբ Կարեն Դեմիրճյանի առաջարկությամբ նշանակվեցի «Ոզնու» գլխավոր խմբագիր, աշխատանքն ու իմ ներքին էությունը լիովին արդեն իրար համապատասխանեցին: Պաշտոնը ստանձնելուց թերթի տպաքանակը 5000 էր: Մի քանի տարի անց հասավ 250000: Արդեն 26 տարի «Ոզնու» խմբագիրն եմ, և ստացել եմ 26 նկատողություն:
– Երգիծաբանը ուզի թե չուզի շատերին է, մեղմ ասած, նեղացնելու: Բայց ձեզ բոլորն էլ սիրում են…
– «Բոլորը» ասելը մի քիչ չափազանցված է: Բայց մի բան հիշեմ. «Крокодил»–ի խմբագիրը երբ եկավ Հայաստան, վերադառնալուց հետո իր թերթում գրեց. «Երգիծաթերթի եզակի գլխավոր խմբագիր, որին բոլորը սիրում են»: Որովհետև փողոցով երբ միասին անցնում էինք, ամեն տեսակի մարդիկ գրկում–համբուրում էին ինձ: Նա զարմացած էր դրանից: Մինչդեռ այդ տարիներին ես ի՞նչ ասես, ու ո՞ւմ ասես որ չէի քննադատում. էլ մինիստրների, էլ շրջկոմի քարտուղարների… Գուցե պատճառն այն է, որ երբեք սուտ բան չե՞մ գրել, նաև` երբեք չե՞մ ցանկացել հոնքի տեղ աչքն էլ հանել:
– Ո՞նց եք վերաբերվում սև հումորին:
– Հիմնականում կողմնակից եմ, որ հումորի տակ թույն չլինի: Եթե մեկը թույնով է գրում, նա երգիծաբան չէ: Դու կարող ես անշուշտ շատ ուժեղ քննադատել, բայց եթե մեջդ մաղձ կա, արդեն արածդ այլ ժանրի գործ է: Ես դեմ եմ երգիծանքի մեջ հայհոյանքին: Հումորը պետք է նուրբ ու բարի լինի: Մարդիկ նկատեն, որ դու ցավում ես իրենց թերության համար, և ոչ թե չարախնդում: Ծիծաղով ես փորձում դաստիարակել: Ես իմ առաջ խնդիր եմ դրել զարգացնել հայ երգիծանքը և միաժամանակ մարդկանց լավատեսություն հաղորդել:
– Այժմ` մի դասական հարց. ի՞նչ է հումորը:
– Հումորը ապրելու և տառապանքներից փրկվելու լավագույն միջոցն է: Այն փրկօղակ է: Որովհետև մարդկության կյանքը տառապանքների պատմություն է, պատերազմների ու մահվան պատմություն է:
– Եթե ձեր կողքի մարդը կամ զրուցակիցը հումորի զգացում չունի՞…
– Այդպիսիները սկսում են կատակի մեջ տրամաբանություն փնտրել: Զգում եմ, որ չեն հասկանում ինչն ինչոց է: Ես խղճում եմ նրանց:
– Ասում են երգիծաբանները տխուր մարդիկ են: Նույնը ձե՞ր մասին ասենք:
– Հիմնականում այդպես է` տխուր են: Ես ճիշտ եմ, երբ մենակ եմ: Մենակ ժամանակ ես շատ լավ մարդ եմ: Շատ խոհուն, ամեն ինչ տեսնող, զգացող մարդ եմ: Եվ գիտե՞ք` ամեն բան չէ, որ կարող ես ասել և պետք է ասես: Պատկերացրեք, մեկի հետ երկար տարիներ ապրում ես, թերությունները գիտես, հո չպե՞տք է դրանց մասին բարձրաձայնես: Ամեն մեկին ընդունիր իր թերություններով: Ի վերջո, աշխարհում անթերի մարդ չկա: Գուցե դրանո՞վ է կյանքը հետաքրքիր: Թե չէ պատկերացրեք` երկրագունդը հարթ է. նման կլիներ անապատի:
– Ամենքը չէ, որ ունեն սրամտելու ընդունակություն: Դա ի՞նչ հատկանիշ է: Ի վերջո ի՞նչ մղում է:
– Շատերն են անդրադարձել այդ խնդրին: Հիմնականում նշել են, որ կատակը մեծ ինտելեկտի նշան է: Մարդ պետք է այնքան ընկալունակ ու զարգացած լինի, որ կարողանա ըմբռնել ու հասկանալ երևույթի նրբերանգները:
– Այս դեպքում տեղի՞ն է խոսել «լուրջի անլրջություն» արտահայտության մասին:
– Այո: Ինձ համար աշխարհի ամենաանլուրջ մարդիկ նրանք են, ովքեր, ասենք ժողովներին, նախագահության նիստերին շատ լուրջ դեմքով նստած են: Ոմանց էլ թվում է, թե խելոքության նշան կլինի, եթե թթու դեմք ընդունեն: Այն էլ ասեմ, որ շատ լուրջ լինելը վտանգավոր է:
– Մարդ ե՞րբ կարող է ինքն իրեն ծաղրել:
– Երբ ուժեղ է: Թույլ մարդն ինքն իրեն երբեք չի ծաղրի: Ավելին` ամեն հասարակ բանից նեղանում է:
– Իսկ երբ մարդ շատ լուրջ է ինքն իրեն վերաբերվո՞ւմ…
– Դա էլ է ծիծաղելի: Որովհետև պետք է իմանա, եթե ինքն ուրիշների մեջ թերություն է տեսնում, այդ թերությունն իր մեջ էլ կա: Ու պետք է ինքն իրեն շատ լուրջ չընդունի:
– Ինձ թվում է` նման մարդն անընդհատ ծիծաղելի վիճակների մեջ է ընկնում:
– Հենց այդպես է, որ կա:
– Երգիծանքի ոլորտում ո՞վ է եղել և ո՞վ է դեռևս մնում ձեզ համար ուղեկից:
– Բոլոր մեծերը: Իսկ առանձնապես հրապուրել են Բրանիսլավ Նուշիչը, Ջերոմ Ք. Ջերոմը: Պարոնյանի մասին չեմ ասում, որը մեծերի մեջ մեծ է: Իմ իմացած ամենասրամիտ գրողներից է Վիլյամ Սարոյանը: Նա, նկատելով ամեն ծիծաղելին, գրել է իր «Մարդկային կատակերգությունը»:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում ժամանակակից հումորը:
– Նախ երգիծանքը պետք է տարբերենք քննադատությունից: Ամեն մի երգիծանք քննադատություն է: Բայց ամեն մի քննադատություն երգիծանք չէ: Օրինակ` Ազգային ժողովը բոլորս քննադատում ենք: Ասում ենք` այնտեղ միայն խոսում են, ոչ ոք ոչինչ չի անում և այլն: Սա քննադատել է: Բայց Աթաբեկ Խնկոյանը այդ նույն երևույթի մասին խոսեց երգիծանքի լեզվով` գրեց «Մկների ժողովը»: Մեր օրերի մյուս վտանգն էլ այն է, որ տարածված, վաղուց տպագրված անեկդոտները բեմադրում են, ներկայացնում ու` վերջ: Բայց դա սեփական ասելիք չէ: Նաև դեմ եմ այն երգիծանքին, որի մեջ կա գռեհկաբանություն: Ճգնում են հանդիսատեսին գրավել գռեհիկ խոսքերով, ժարգոնային արտահայտություններով:
– Ժամանակակից սերունդն ա՞յլ բանի վրա է ծիծաղում:
– Ինչ որ մատուցում ես, դրան էլ սովորում են: Սակայն հարցն այլ շերտ էլ ունի: Գլոբալացում կոչվածը նպատակ ունի իջեցնել բոլոր ազգերի մակարդակը: Ինչո՞ւ պետք է հայերն ուժեղ մշակույթ ունենան: Ձգտում են ժողովուրդների գիտակցականության նշաձողն իջեցնել, որ հեշտությամբ նրանց իշխեն: Միաժամանակ մի բան էլ կա. ինչը հեշտ է` շուտ ընկալելի է: Նաև` մարդիկ ժամանակ չունեն խորանալու հարցերի մեջ, հաճույքով վերցնում են հեշտը, դյուրինը: Օրինակ, եթե երկու գիրք է դրված, մեկի վերնագիրը`«Բարություն», մյուսինը`«Բռնաբարություն», վերջինը կառնեն: Օգտվելով այս հանգամանքներից, դրսից բերում և իրենց պրիմիտիվ մշակույթը փաթաթում են մեր վզին` այդ սերիալները, դաժանություն քարոզող ֆիլմերը…
– Հայի հումորն առանձնահատկություն ունի՞: Մենք առավելապես ինչի՞ վրա ենք ծիծաղում:
– Ամեն ժողովուրդ ունի իր առանձնահատուկ հումորը: Օրինակ՝ եթե ֆրանսիացին ընկերոջն ասի` գիտե՞ս, քո կինը մեր երկուսին էլ դավաճանում է, նրանք կծիծաղեն: Հայի համար դա կարող է և հասկանալի չլինել: Ավելին` տարբերություն կա հայաստանցի հայի և սփյուռքահայի միջև. այն միջավայրը, ուր ապրում են, իրենն ասում է: Լեզվական նրբություններն էլ են էական:
– Մեր ժողովրդի առանձին հատվածներ և՞ս տարբերվում են այդ առումով:
– Այո: Մենք ունենք մոտ մի յոթը հումորի կետ: Օրինակ` վանեցիները: Ընդ որում ասեմ` մենք չկարողացանք նրանց հումորը հասանելի դարձնել աշխարհին, բայց որտեղից որտեղ հայտնվեցին գաբրովցիները, դրանք սեփականեցին ու տպագրեցին–տարածեցին աշխարհով մեկ: Դեռ միլիարդների եկամուտ էլ ստացան:
Կամ` քյավառցիները ծաղրում են հարբեցողությունը: Լոռեցին դա երբեք չի անի: Սրանք էլ աչքի են ընկնում իրենց միամտությամբ, անտառում մեծացած, կենդանիների հետ շփված մարդիկ են: Գյումրեցիները ևս բոլորովին տարբերվում են մյուսներից. նրանց հումորին բնորոշ է մեծախոսությունը: Տեսեք պատին փակցված թուղթը, որի վրա կանայք իմ ծննդյան 60–ամյակի առթիվ 60 համբույր են դրոշմել: Ներքևում համբույրներից մեկը շատ է մեծ: Դա գյումրեցու համբույր է: Կամ` ապարանցիները: Ես Ապարան քաղաքում ոչ մեկին չգիտեմ, որ տանն ավանակ պահի: Բայց տեղյակ ենք` իրենց ինչ են ասում: Ինչո՞ւ են ասում: Որովհետև Բաշ–Ապարանի կռվի ժամանակ էշերով ուտելիք են տեղափոխել ռազմաճակատ: Մթերքին սպասողները իրար հարցրել են ` էշերը չեկա՞ն: Ու այդպես էլ կպել–մնացել է: Ղարաբաղցիներն էլ ասում են` մենք որ էշ էինք, դուք ո՞ւր էիք:
– Ընդհանրապես հայը տխո՞ւր մարդ է:
– «Կիկոսի մահը» կարդացել ես, չէ՞: Հայը չեղած տեղից այնպիսի ողբերգություն կսարքի…: Իհարկե, մեր պատմությունը տառապանքի էջեր շատ ունի: Բայց անկախ դրանից սիրում ենք, էլի, հաճախ լաց լինել: Մինչդեռ անգամ առօրյա կյանքում ոչ ոք չի սիրում, երբ դիմացինը գալիս–գանգատվում է, բողոքում է կյանքից, սրանից, նրանից:
– Այսինքն` ծիծաղելը, սրտանց ուրախանալը տաղանդ է, արվեստ է:
– Մեծ արվեստ է: Ընդհանրապես ամեն ինչ արվեստ է: Ապրելն արվեստ է:
Շարունակությունը` «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում