20-ականների քարտեզը դեմարկացիայի առումով ամենաանխոցելին է. մասնագետների տեսակետները

Արտգործնախարարությունում հանձնախումբ է ձևավորվել` պատմաբանների, քարտեզագետների մասնակցությամբ։ «Հնարավոր բոլոր փաստաթղթերը ներկայացրել ենք»,- ասում է պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանը:

«Հիմա հանձնաժողովը պիտի աշխատի, գա ընդհանուր հայտարարի, թե որ տարբերակն ենք մենք ներկայացնում, ըստ այդմ էլ պետք է մեր հարևանների հետ գանք ընդհանուր հայտարարի, իհարկե ռուսների մասնակցությամբ», - «Ազատությանը» փոխանցեց Մելքոնյանը:

Հանձնաժողովը ի սկզբանե ղեկավարում էր նախարարության սահմանակից երկրների վարչության պետ Արսեն Ավագյանը, նա, սակայն, մեկ ամիս առաջ նշանակվեց Իրանում Հայաստանի դեսպան: Մինչև այս մի քանի հանդիպումներ էին եղել։ Ակադեմիկոս Մելքոնյանը կարծում է՝ ճիշտ կլինի սահմանազատման, սահմանանշման գործընթացում ներառել 20-ականների քարտեզ, քանի որ դեմարկացիայի առումով դա ամենաանխոցելին է:

«Մնացածների մեջ կար կամայական փոփոխություն, երբ ասում են, որ կոլտնտեսությունների մակարդակով կային էին որոշակի փոփոխություններ, որովհետև մեկ ընդհանուր խորհրդային պետության մեջ այդքան էական բան չէր, թե դու մեկ կիլոմետր կմտնեիր հարևանի տարածք, հետո դուրս կգայիր: Աշխարհագրական տեղանքը, ռելիեֆը ինչ ենթադրել է, ըստ այդմ էլ ճանապարհներն, օրինակ, անցկացրել են», - նկատեց Աշոտ Մելքոնյանը:

20-ականների վերջից սկած Հայաստանի սահմաններն անընդհատ վերաձևվել են՝ ըստ հարևանի գյուղատնտեսական պահանջարկի, օրինակ` Սև լճից մի կտոր, որպեսզի ադրբեջանցիների անասունները սարերում ջուր ունենան, Շուռնուխից մի կտոր, որպեսզի նրանց ոչխարներն էլ ալպիական մարգագետիններից չզրկվեն: Պայմանավորվածությունները կոլտնտեսությունների մակարդակով էին, բայց դրանք նաև քարտեզի գծեր էին փոխում:

«Ես վստահ եմ, որ մենակ հիմք ընդունելու համար մի 2 տարի պիտի բանակցեն, վստահ եմ` իրենք չեն համաձայնի 20-ականների, մերոնք չեն համաձայնի ուրիշ թվեր ու այսպես երկար», - ասաց սահմանապահ զորքերի նախկին հրամանատար Արմեն Աբրահամյանը: Իր փորձով է ասում՝ դելիմիտացիայի հիմքում որ քարտեզը դնել, որոշումը արագ ընդունել չի լինի: Նա հայ-վրացական սահմանի գծման աշխատանքներին է մասնակցել շուրջ 12 տարի, այդ սահմանին էլ մի քանի հայկական գյուղեր՝ Ախքյորփի, Չանախչի, Հայաստանի հետ կոմունիկացիա չունենալու պատճառով Վրաստանին էին միացվել 1932-ին, 34-ին՝ այդ գյուղերի հողերը: Վրաստանի հետ սահմանազատում արվեց 38-ի քարտեզով, գյուղերը մնացին Վրաստանում:

«32-34-ին մենք Վրաստանին տարածք ենք տվել, հետևաբար վրացիները չէին համաձայնվի իջնեն այդ թվերը, եթե իջնեին 29 թվի սահմանազատումը, այդ տարածքները պիտի վերադարձնեին Հայաստանին, իրենք ասել են` մենք 38-ից չենք իջնելու», - նշում է Արմեն Աբրահամյանը:

Հայ-վրացական սահմանի աշխատանքը, որ սկսվել է 96 թվականին, դեռ չի էլ ավարտվել, Աբրահամյանը նույնն է ասում՝ 20-ականների քարտեզները միակն են, որ ներառում են բոլոր իրավական կողմերը՝ սահմանների կոորդինատները, մանրամասն նկարագրությունը և ի վերջո բուն քարտեզը: Ասում է՝ Հայաստանի սահմանները դրանից հետո փոխվել են, նույնիսկ ըստ քարտեզի տպագրման հասցեի՝ նախ Թբիլիսիում, ապա Բաքվում. «60-ականներից հետո սկսել են Բաքու տպելը, ու որոշ տեղեր անճշտություններ հենց այդտեղից են գալիս, կամայականություններ, մի քանի քառակուսի կիլոմետ այս կողմ գցել, այն կողմ գցել, էն էլ բան չի եղել»:

Նրա հեռախոսի մեջ մի քարտեզ է, բնականաբար ավտոմոբիլային, որով ճանապարհը միայն հայկական է, սահմանի սև գիծը նույնիսկ մոտ չէ Դեղնավուր Մ2-ին. «Ճանապարհը պետական` Հայաստան-Ադրբեջան պետական սահմանից 2-3 կմ գտնվում է խորքում դեպի Հայաստան»:

Խորհրդային Միության մինիստրների սովետի հաստատած խստագույն քարտեզ է, ինչո՞վ է զիջում մնացածներին, ասում է խորհրդային տարիներին պաշտոնավարած Քոչինյանը: Նա հրաշալի է հիշում, թե ինչպես էին ադրբեջանցիները սիրում ծավալվել դեպի հայկական բնակավայրեր՝ սկզբում հովիվն էր մոտենում, հետո նրա ընտանքիը, հետո ազգականները. «Ասում են` Շուռնուխի 12 տունն Ադրբեջանի տարածքում հայտնվեց, դա այդպես չի եղել. 60-ականների սկզբում Հայանտառը` Գորիսի մասնաճյուղը մասնավորապես, 6 փայտաշեն տուն է կառուցել ադրբեջանցի բանվորների համար, հետո դա դարձավ ադրբեջանական տարածք»: Վստահ է՝ եթե արխիվներից հանվեն սահմանների իրավական հիմքերը առանց ընթացիկ փոփոխությունների, հնարավոր կլինի սահմաններ գծել առանց կորուստների:

Շուրջ մեկ տարի է` խոսվում է Հայաստանի սահմանների ճշգրտման մասին, զուգահեռ սահմանի տարբեր հատվածներում արյունալի բախումներ են ծավալվում:

«Մենք այսօր միլիմետրի ճշգրտությամբ գիտենք` որտեղով են անցնում Սովետական Հայաստանի սահմանները, դե յուրե նշանակություն ունեցող սահմանները», - այս հայտարարությունը վարչապետ Փաշինյանը հնչեցրեց օրեր առաջ լրատվամիջոցների հետ անուղղակի շփման ժամանակ։

Մասնագետները տարակուսած են:

«Քարտեզը դնում ես դիմացդ, բայց քարտեզը չի արտացոլում կոնկրետ տեղանքը, երբ որ դու փոքրիկ բլրի կամ առվակի, աղբյուրի կողքով պիտի անցնես, մեջտեղով, թե շրջանցես ձախից: Սա խնդիր է, դրա համար էլ ես կարծում եմ, որ ոչ մի մասնագետ չի կարող ասել, որ այսօր միլիմետրով, այո, մենք վերջնականապես կարող ենք հստակ մեր սահմանների մասին խոսք ասել», - ասում է ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրենը:

Նա շեշտում է՝ քանի դեռ դեմարկացիայի փայտերը խրված չեն հողում միլիմետրի ճշտությամբ, ոչինչ պարզ չի լինի: Աշոտ Մելքոնյանն ասում է` որքան քարտեզը մեծացնես, այնքան թուփ ու բլուր կբացվի:

Քարտեզագիր Շահեն Շահինյանն էլ անհամբեր սպասում է, որ հրապարակվի այն, ինչի մասին խոսել է վարչապետը. «Եթե մենք միլիմետրի ճշտությամբ գիտենք Հայաստանի սահմանների տեղը, ինչո՞ւ այդ ինֆորմացիան չի հրապարակվում, որպեսզի հանրությունը ճիշտն իմանա: Թող պաշտոնական աղբյուրով հրապարակեն, գաղտնազերծված ընդ որում, գաղտնի նյութեր պետք չի հրապարակել»:

Քարտեզագիր Շահինյանը, որ գեոդեզիայի ու քարտեզագրության արդեն լուծարված պետական կազմակերպությունում բաժնի պետ էր, շեշտում է՝ Փաշինյանը պարտավոր է հանրությանը ներկայացնել Հայաստանի սահմանների վերաբերյալ այն տեսակետը, որ տանում է դեպի բանակցային սեղան: