«Տնտեսության իրական հատվածը պերմանենտ խորացող խնդիրների առաջ է կանգնած». «Փաստ»
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Հայաստանի պետական պարտքը հաջորդ տարի կաճի մինչև ՀՆԱ-ի 53,5 տոկոսը։ Այս մասին հայտարարեց ֆինանսների նախարարն Ազգային ժողովում 2025 թ.-ի պետբյուջեի նախագծի քննարկման ժամանակ: Նախքան 2025 թ.-ի պետբյուջեի նախագծի քննարկմանն անցնելը, ԱԺ «Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր, տնտեսագետ Թադևոս Ավետիսյանը հիշեցնում է, որ պետական պարտքի բացարձակ մեծությունն այս իշխանությունների օրոք՝ նախորդ վեց տարվա ընթացքում, կրկնապատկվել է: «12 միլիարդ դոլարից ավելի պետական պարտք ունենք, սա փաստ է: Եթե դիտարկում ենք 1991 թ.-ից մինչև 2018 թ.-ը և 2018 թ.-ից հետո ընկած ժամանակահատվածները, ունենք պետական պարտքի կրկնապատկում:
Այս իշխանությունների օրոք պետական պարտքի տարեկան աճի միջին տեմպը գերազանցել է մեր երկրի համախառն ներքին արդյունքի աճի միջին տեմպին, նույնիսկ այն պարագայում, երբ 2022, 2023, 2024 թվականներին, արտաքին գործոնով՝ ռուս-ուկրաինական պատերազմով պայմանավորված, ունեցել ենք թռիչքաձև՝ երկնիշից բարձր աճեր: Եթե չլիներ այդ արտաքին գործոնը, որը մեզ հետ որևէ կապ չունի՝ օրվա իշխանություններն այստեղ որևէ դրական ջանք չեն գործադրել, ապա հիմա հայտնված կլինեինք պարտքային խոր ճգնաժամի մեջ»,-«Փաստի» հետ զրույցում ասում է Ավետիսյանը:
Ընդգծում է՝ հիմա այս արտաքին գործոններն էապես թուլանում են: «Այս տարվա երկրորդ կիսամյակում մեր տնտեսական ակտիվությունը նախորդ 2,5 տարվա միջինից առնվազն 2 անգամ նվազել է: Արտաքին գործոնը կարճաժամկետ էր, դրա թուլացման հետևանքով արդեն փաստ է, որ երկրորդ կիսամյակում ունենք ոչ միայն տնտեսական ակտիվության ցուցանիշի էական նվազում, այլ նաև ծրագրված հարկային մուտքերի և պետական բյուջեի ծախսերի էական թերակատարում: Գործոնի թուլացումը փաստվում է նաև նրանով, որ հաջորդ տարվա պետական բյուջեում ՀՆԱ-ի աճ այս իշխանությունը կանխատեսում է երկու անգամ ավելի պակաս, քան արձանագրվել է նախորդ 2,5 տարին: Գիտեն, որ արտաքին գործոնն իր դրական ազդեցությունը թուլացնում է, մի պահից վերանալու է, և արդեն համեստ տնտեսական աճ են դրել հաջորդ տարվա պետական բյուջեի հիմքում: Իրենց նշած 53,5 տոկոսի մասին. դա բավականին ռիսկային թիվ է: Կան էական գործոններ, որոնք կարող են հանգեցնել ոչ թե 53,5 տոկոս պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության, այլ էլ ավելի բարձր ցուցանիշի, ընդհուպ մոտեցնեն ռիսկային շեմին:
Որո՞նք են այդ գործոնները: Համախառն ներքին արդյունքի 5,5 տոկոս աճ ապահովելն էապես դժվար, բարդ ու ռիսկային է լինելու՝ նկատի ունենալով այսօրվա և պահպանվող բացասական միտումները: Դրանցից մեկը տնտեսության կառուցվածքի վատացումն է թե՛ արտաքին առևտրաշրջանառության, թե՛ մեր երկրի տնտեսական կառուցվածքի իմաստով: Արտաքին առևտրաշրջանառության կախվածությունը Ռուսաստանից էապես մեծանում է, էապես մեծացել է նաև ֆինանսական կախվածությունը: Աճ ապահովող հաջորդ գործոնը արտարժույթով դրամական փոխանցումներն էին արտերկրից, որոնց առյուծի բաժինը նորից Ռուսաստանից է:
Հաջորդը «ոսկու տենդ» կոչվածն է: Նախորդ տարվա երկրորդ կեսից մինչև այս տարվա առաջին կեսը ռուսական ոսկին վերարտահանել ենք հիմնականում Արաբական Միացյալ Էմիրություններ: Սա արդեն չկա, ինչը լուրջ սթրեսային տատանումներ է բերել տնտեսության զարգացման վրա: Արդյունաբերությունը և Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության իրական հատվածը պերմանենտ խորացող խնդիրների առաջ է կանգնած, և դա երևում է վիճակագրությամբ: Եթե արդյունաբերության միջից հանում ենք ոսկու արհեստական շրջանառությունը, ունենում ենք արդյունաբերության էական նվազում: Այս տարի մոտ 10 տոկոսով նվազում է արձանագրել բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտը: Գյուղատնտեսության ոլորտը տարիներ շարունակ գտնվում է ազատ անկման մեջ: Դրանք տնտեսական կառուցվածքի էական դժվարություններ են: Եթե ոսկու վերաարտահանումը հանում ենք մեր արտահանումից, մեր արտահանումը ոչ թե աճ ունի, այլ ունի նվազում՝ այն դեպքում, երբ նախորդ երկու տարիներին թռիչքաձև աճ ուներ: Բացասական այս գործոնների համադրմամբ ակնհայտ է դառնում, որ հաջորդ տարի 5,5 տոկոս տնտեսական աճը ռիսկային և բավականին դժվար իրականացնելի ցուցանիշ է»,-կարծիք է հայտնում տնտեսագետը:
Ընդգծում է՝ պետական պարտքը նույնիսկ այս տարի շարունակում է թռիչքաձև աճը: «Հաջորդ տարի արդեն իսկ նախանշված է պետական պարտքի բարձր աճ: Սա նշանակում է, որ եթե չունենանք ՀՆԱ-ի 5,5 տոկոսանոց աճ, ինչն էապես ռիսկային է, մյուս կողմից՝ ունենալու ենք պետական պարտքի նախատեսվող աճ, այս պարագայում կունենանք պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության ոչ թե 53,5 տոկոս, այլ ավելի բարձր ցուցանիշ: Մեր պետական պարտքի ուղիղ կեսը, մի փոքր էլ ավելին արտաքին պարտքն է արտարժույթով՝ ռեզերվային արժույթներով: Կենտրոնական բանկի նախագահը և նաև կառավարությունը առնվազն չեն բացառում, որ տեղի կունենա ազգային արժույթի արժեզրկում: Մեր ազգային արժույթն արժևորվել է արտաքին գործոնի ազդեցության արդյունքում, երբ այն թուլանում է, ունենում ենք ազգային արժույթի արժեզրկման ազդեցություն: Եթե ազգային արժույթի արժեզրկման միտումներ էլ ի հայտ գան, դրամով արտահայտված մեր պետական պարտքը դրա հետևանքով կաճի: Եթե ազգային արժույթն արժեզրկվի, ունենալու ենք պարտքՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշի աճ: Անգամ ոչ ծայրահեղ բացասական, այլ միջին սցենարի պարագայում իրենց նշած 53,5 տոկոսը բարձրանալու է ընդհուպ մինչև 60 տոկոսի ռիսկային շեմ: Սրանք մեր կանխատեսումներն են, մնացածն անսահման պոպուլիզմն է, դրական և իրենց ներդրումը չունեցող բաներն իրենց վերագրելը, իրենց անգործության և ապիկար կառավարման հետևանքներն այս ու այն կողմ նետելը»,-նշում է մեր զրուցակիցը:
Մտահոգիչ են օրերս վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած թվերը, որոնց համաձայն, այս տարվա հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին գյուղատնտեսության ոլորտը 1,8 տոկոս աճ է գրանցել: Այս ոլորտի զարգացումը ռազմավարական նշանակություն ունի մեր երկրի համար: Տարիներ շարունակ օրվա իշխանությունները հսկայական գումարներ են ծախսում ոլորտում նորանոր ծրագրեր կյանքի կոչելու համար, բայց ստացվում է, որ բարելավում չունենք: «Իրենց կողմից իրականացվող գյուղատնտեսական ծրագրերը բացառապես պոպուլիստական են եղել և իրենց ներքաղաքական նպատակներից բխող, դրանք որևէ կերպ չի կարելի անվանել ռազմավարական և երկարաժամկետ խնդիրներին ուղղված: Ոտքի վրա մշակել են ծրագրեր, որոնք չունեն հաշվետվողականության բավարար հիմք, այդ ծրագրերը որևէ կապ չունեն իրենց առջև դրված նպատակի հետ: Այդ տիպի նախնական ռիսկերով ծրագրերն ի սկզբանե դատապարտված էին անհաջողության, ինչը և տեղի ունեցավ: Բազմիցս ասել եմ, որ այս ծրագրերը չունեն ամբողջական արդյունավետ գործադրման մեխանիզմ և նպատակը, որը պոպուլիստական է և իրենց ներքաղաքական շարժառիթներից բխող, չի իրացվելու, որովհետև այդ ծրագրերն այդ ֆինանսավորման և մեխանիզմի պարագայում չունեն նույնիսկ նվազագույն, այդ թվում՝ կոռուպցիոն ռիսկերի զսպման մեխանիզմներ: Ի՞նչ տեղի ունեցավ հետո:
Ի սկզբանե հայտնին փաստվեց: Պարզվեց, որ պետական բյուջեից այդ ծրագրերին տրամադրված գումարները մսխվել են, չեն հասել իրենց նպատակին, փաստացի դարձել են կոռուպցիոն բնույթի գործողությունների պատճառ: Դրա մի փոքր մասի ականատեսը եղանք, ընդհուպ մինչև բարձրաստիճան պաշտոնյաների նկատմամբ քրեական գործերի հարուցում, պրոցեսներ, շոուներ և այլն: Ի սկզբանե այդ միջոցները ենթակա էին մսխման այդպիսի մեխանիզմի պարագայում, չէին էլ կարող հասցնել իրենց նպատակի իրացմանը: Հիմա նույնը շարունակվում է: Այսօրվա՝ մի քանի կարգով ավելի բարձր էկոնոմիկայի՝ պոպուլիստ նախարարը ժխտում է նույնիսկ այն, ինչն իրենք էին փաստել: Երբ խոսում ես այդ ծրագրերի ռիսկերի մասին, ասում է, որ իրենց հայտնի չեն այդպիսի ռիսկեր, փաստացի իրենց «ոտքերն ամպոտ են», մոռանալով, որ իրենց թիմի՝ մոտ երեք տարի նախարար աշխատած մարդն իր թիմով այժմ անցնում է քրեական գործերով հենց այն պատճառով, ինչի մասին հիմա զրուցում ենք:
Գումարները շարունակում են ծախսվել այդ ծրագրերի վրա, բայց ոլորտը շարունակում է գտնվել ազատ անկման մեջ: Ծախսվում է հանրային միջոցը, չի հասնում իր նպատակին, հետևաբար անարդյունավետ է ծախսվում, ինչի մեջ իր ուրույն դերն ունեն այդ փողերի մսխումը և տարբեր ռիսկերը: Գյուղատնտեսության ազատ անկման պատճառներից մեկը նաև ոլորտի՝ խնդիրների նկատմամբ ոչ համարժեք պետական քաղաքականությունն է: Նույնիսկ առկա ծրագրերը միտված չեն կոնկրետ խնդիրների լուծմանը: Այդ խնդիրները բազմաթիվ են և խորանում են՝ ոռոգման համակարգ, բնակլիմայական աղետներից պաշտպանության ցածր մակարդակ, դրանց հետևանք հանդիսացող գյուղական բնակավայրերում սոցիալական էլ ավելի ծանր խնդիրներ, աղքատության բարձր մակարդակ և արտագաղթ: Սրանք բոլորը փոխկապակցված են:
Գյուղատնտեսության ոլորտում դրական ազդեցություն կարող ես ունենալ երկարաժամկետ, քրտնաջան և համարժեք պետական աջակցության արդյունքում: Իսկ իմ նշածը, նաև մասնագիտական առումով, ուղղակի հակացուցված է այսօրվա իշխանություններին, որովհետև իրենք առաջնորդվում են բացարձակ պոպուլիզմով և իրենց քաղաքական շահով: Իրենց առաջնորդությունն էլ ուղիղ հակացուցված է այդ ծանր ոլորտի խորացող խնդիրների լուծմանը: Սրա հետևանքը տեսնում ենք տարեցտարի, և դա արձանագրվում է նույնիսկ նկարած վիճակագրությամբ»,-եզրափակում է Թադևոս Ավետիսյանը:
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում